بررسی نظریه عدالت و انعکاس آن در آیین دادرسی مدنی

مقدمه عنوان عدالت همیشه با دغدغه هایی همراه بوده است. هرکس بنا بر افکار یا حوزه فعالیت خود عدالت را به گونه ای تعریف کرده است. از مردم عامی گرفته تا جامعه شناسان، حقوقدانان، سیاستمداران و غیره، هرکس بنا بر فرا خور زمان و مکان تعریفی از عدالت می نماید. حقوق و عدالت دو مفهوم ناگسستنی هستند. سنگ بنا و پایه حقوق، عدالت است. قوانین و شیوه های دادرسی به نحوی تدوین می یابند تا بیشترین ارتباط را با عدالت داشته باشند. همین مسئله باعث شده تا نظریات مختلفی در این زمینه به وجود آید و هر کس شیوه ای را پیشنهاد دهد تا عدالت تضمین شود. علی رغم تمام تلاش ها باز هم نمی توان عدالت مطلق را اجرا نمود. به هر حال در یک دادرسی، هر چند منصفانه، یکی از طرفین ناراضی خواهد بود. اگر نمی توانیم قوانینی وضع کنیم که نسبت به همه عادلانه باشد، پس حداقل شیوه دادرسی و روش اجرای قوانین به گونه ای باشد که متداعیین از جریان دادرسی رضایت داشته باشند. اگر نمی توانیم عدالت را اجرا کنیم حداقل کاری کنیم تا احساس عدالت ایجاد شود. آن چه موفقیت این شیوه ها را نشان می دهد این است که آیا نتیجه به دست آمده مورد پذیرش مردم به طور کلی، و مراجعه کنندگان به دادگستری، به طور خاص، قرار می گیرد یا خیر. ایجاد نهادها، وضع قواعد حقوقی و تکمیل آنها برای حل و فصل اختلافات نیازمند وجود آیین دادرسی است. آیین دادرسی نیز فرآیندی است که دادگاه را در این کار راهنمایی می کند و به درستی از نتیجه به دست آمده جدا است. این اندیشه که قواعد آیین دادرسی مشتی قواعد شکلی و گاه مزاحم است که به نزاع دو طرف دعوا نظم می بخشد یا قواعد بازی و جنگ و گریز آن را مشخص می کند تا هر که مهارت و تجربه بیشتری دارد پیروز میدان شود رئ به کمرنگی است چرا که اندیشه ها و رویه قضایی به نظام دیگری متمایل شده اند که صلح مطلوب اجتماعی را از طریق اجرای عدالت به دست می آورند. قواعد دادرسی باید چنان تنظیم شود که به این هدف والا منتهی شود. محور این قواعد را نیز اصولی احاطه کرده است که پیش از آن گاه فدای نظم و سرعت می شد. امروز تامین حق دفاع، لزوم آگاهی دو طرف از مستندهای پرونده، داشتن مهلت معقول برای اندیشیدن و دفاع، حق داشتن وکیل دلخواه و آزادی دادرس در تحقیق و ارزیابی دلایل لازمه اداره دادرسی عادلانه تلقی می شود.